Armoedebestrijding vergt een aanpak over verschillende beleidsdomeinen heen, zoals inkomen, wonen, werk, gezondheidszorg, vrije tijd, onderwijs … België kent daarbij een ingewikkelde staatsstructuur waar bevoegdheden verspreid zijn over verschillende niveaus, nl. federaal, gemeenschappen en gewesten, lokale besturen. Bovendien is een veelheid aan actoren betrokken , zoals OCMW’s, lokale besturen, hulp- en dienstverleners, samenlevingsopbouw … Dit noemen we ‘meerlagig bestuur' (multilevel governance).

Lokale besturen zijn een cruciale partner. Op het lokale niveau kunnen uiteenlopende netwerken worden opgericht met als doel een betere samenwerking rond een bepaalde sociale kwestie. Maar niet alles mag worden afgeschoven op het lokale niveau. De tendens naar decentralisering kan ook gevaren inhouden. Bovendien wint vandaag het Europees sociaal beleid ook meer aan belang. Voedselbanken zijn een concreet voorbeeld van hoe diverse overheidsniveaus, van het Europese tot het lokale, en een veelheid aan actoren (OCMW’s, voedselbanken, …) trachten om armoede te verzachten. Al is voedselbedeling uiteraard geen structurele oplossing om uit armoede te geraken.

Het Netwerk tegen Armoede schreef een hoofdstuk met cases van hoe deze verschillende beleidsniveaus op elkaar inspelen en welke (positieve, maar ook negatieve) gevolgen dat heeft voor mensen in armoede.

Armoede gaat immers niet alleen over een tekort aan inkomen, maar ook over uitsluiting en ongelijkheid, over sociale relaties en (on)macht. Mensen in armoede raken verstrikt in deze verschillende vormen van sociale uitsluiting. Deze vormen van uitsluiting werken op elkaar in en versterken elkaar. Dit is de zogenaamde
‘verwevenheid van armoede’ als in een web.. Zo kunnen mensen in armoede vanwege hun lage inkomen bijvoorbeeld geen kwaliteitsvolle woning huren. Door de vochtproblemen in hun woning krijgen kinderen dan weer gezondheidsklachten. Door gezondheidsproblemen blijven ze regelmatig afwezig op school en lopen ze schoolachterstand op ...

Ervaringsdeskundige Véronique van vzw 't Kringske in Izegem tijdens de voorstelling van het Jaarboek: "Toen ik een busabonnement voor mijn dochter wou aanvragen, kwam ik erachter dat ik recht had op verhoogde tegemoetkoming. Deze werd echter niet automatisch toegekend. Mijn eerste reactie was paniek: ik zag echt op tegen die berg papieren die ik in orde zou moeten brengen. Gelukkig heeft mijn maatschappelijke assistente dit voor mij in orde gebracht. Het jaar daarop was mijn situatie ongewijzigd gebleven, maar kreeg ik bij de dokter te horen dat ik blijkbaar geen recht meer had op verhoogde tegemoetkoming. Ik weet nog steeds niet waarom dit stopgezet is geweest. Gelukkig heeft het OCMW dit opnieuw snel voor mij in orde gemaakt."

Het Netwerk tegen Armoede stelt vast dat het armoedebeleid steeds meer gedecentraliseerd wordt. Daardoor situeert het zich op steeds meer beleidsniveaus en zijn een verder doorgedreven samenwerking en afstemming absoluut noodzakelijk. De samenwerking tussen de verschillende beleidsniveaus in de strijd tegen armoede biedt heel veel kansen, maar ook heel wat uitdagingen en valkuilen. In de bijdrage aan het Jaarboek Armoede gaat het Netwerk tegen Armoede hier dieper op in en bekijkt het wat de impact voor mensen in armoede is binnen de prioritaire beleidsdomeinen Inkomen, Onderwijs, Werk, Wonen en Vrije tijd.

Mensen uit de verenigingen waar mensen in armoede het woord nemen, signaleren steeds vaker situaties waar de beslissingen of keuzes van verschillende beleidsniveaus in conflict zijn met elkaar. Dat leidt vaak tot onduidelijkheid en onzekerheid waarbij mensen zich een speelbal voelen tussen verschillende niveaus. Daardoor haken mensen af en nemen ze vaak hun sociale rechten niet op. De verschillende bestuursniveaus dienen dan ook sterk in te zetten om rechten maximaal te realiseren.

"Om onze problemen aan te pakken, moeten we naar allerlei verschillende instanties. Je moet steeds opnieuw je verhaal doen en elke dienstverlener pikt eruit wat zij vanuit hun werking kunnen aanpakken. Voor de rest word je doorgestuurd naar een andere dienst. Aan de kern van je problemen wordt daardoor vaak niet geraakt." (een werkzoekende man, 27 jaar)

Het aanpakken van een complex maatschappelijk probleem als armoede vereist samenwerking tussen verschillende bestuursniveaus, over meerdere beleidsdomeinen heen. Maatschappelijke problemen laten zich niet oplossen door de overheid alleen. Armoedebestrijding steunt ook op een samenwerking tussen beleidsmakers en andere actoren: doelgroepen, middenveldactoren, wetenschappers, hulpverleners, ervaringsdeskundigen … Deze aanpak over diverse beleidsdomeinen verspreid over verschillende bestuursniveaus, met een veelheid van betrokken actoren noemen we meerlagig bestuur. Concreet wordt het armoedebeleid in België afgestemd op Europese regelgeving en zitten bevoegdheden verspreid over de federale overheid, de gewesten, de gemeenschappen en de lokale besturen. De samenwerking rond armoedebestrijding heeft geleid tot diverse overlegstructuren en fora.

In de praktijk loopt er echter heel wat mis, waar mensen in armoede vaak de dupe van zijn:

• Bijna elk overheidsniveau heeft bijvoorbeeld een eigen armoedeplan. Deze benadrukken de nood aan samenwerking, maar zijn zelf niet op elkaar afgestemd. Gezamenlijke acties ontbreken. Overheden houden ook te weinig rekening met elkaar wanneer ze specifieke initiatieven nemen in het kader van armoede.
• Overlegmechanismen tussen regeringen komen niet altijd samen. De Interministeriële Conferentie (IMC) Maatschappelijke Integratie, waar overleg plaatsvindt tussen de bevoegde ministers van alle beleidsniveaus, is jarenlang niet samengekomen. Pas in 2022 werd ze opnieuw opgestart op initiatief van Vlaams minister van Armoedebestrijding Benjamin Dalle. De IMC winteropvang is nog nooit samengekomen.
• Mensen uit de verenigingen waar mensen in armoede het woord nemen, signaleren steeds vaker situaties waar de beslissingen of keuzes van verschillende beleidsniveaus in conflict zijn met elkaar.

De bouw en renovatie van sociale woningen is een voorbeeld van meerlagig bestuur:

• De Vlaamse overheid bepaalt het beleid en de financiering van sociale woningen. - Steden en gemeenten coördineren de uitvoering ervan op lokaal niveau.
• Sociale huisvestingsmaatschappijen zijn verantwoordelijk voor het bouwen, renoveren, verhuren, beheren en onderhouden van de woningen.

Vandaag is het aanbod beperkt en zijn de wachtlijsten lang. 176.000 gezinnen staan op een wachtlijst voor een sociale woning. Toch blijkt de bouw en renovatie van woningen trager te verlopen dan vroeger:

• Federaal zorgt bijvoorbeeld de nieuwe wetgeving op overheidsopdrachten voor een langere doorlooptijd.
• Op Vlaams niveau speelt de fusie tussen sociale huisvestingsmaatschappijen en sociale verhuurkantoren een rol. Ook allerlei formele eisen leiden tot vertragingen, zoals de nood aan een formeel advies van de gemeente, verhoogde energieambities, strengere energieregels, de invoering van de archeologienota en renovatietoets …
• Op lokaal niveau zijn vertragende factoren bijvoorbeeld de veranderde visie op ruimtegebruik, veranderingen in het politieke draagvlak voor sociale woningen of stedenbouwkundige voorschriften.
• Er is ook meer verzet van buurtbewoners en een lager aanbod/stijgende prijzen van gronden en panden. Ook een tekort aan capaciteit in de bouwsector en allerlei organisatorische factoren binnen woonmaatschappijen en gemeentes (bv. beschikbaarheid van personeel) spelen een rol.

Door deze verschillende oorzaken is niet één oplossing op zich zaligmakend. Wel blijkt dat de samenwerking tussen de overheidsniveaus veel beter moet.